مقدمه
پمپ‌های دیافراگمی پنوماتیک (Air Operated Double Diaphragm – AODD) به دلیل توانایی بالا در انتقال سیالات خطرناک، خورنده، قابل اشتعال و حتی سیالات حاوی ذرات جامد، در صنایع شیمیایی، نفت و گاز، داروسازی و غذایی بسیار پرکاربرد هستند. این پمپ‌ها با استفاده از هوای فشرده کار می‌کنند و به دلیل ساختار ساده و ایمن‌شان انتخاب اول بسیاری از صنایع به شمار می‌روند.
اما یکی از مهم‌ترین چالش‌های مرتبط با استفاده از این تجهیزات، ایمنی در محیط‌های دارای خطر انفجار است. در چنین شرایطی، تنها تجهیزاتی قابل استفاده هستند که با الزامات استانداردهای ایمنی ضدانفجار هماهنگ باشند. در اروپا و بسیاری از کشورهای جهان، دستورالعمل ATEX Directive 2014/34/EU به‌عنوان مرجع اصلی برای ایمنی تجهیزات در محیط‌های انفجاری شناخته می‌شود.
استاندارد ATEX چیست؟
واژه ATEX از عبارت ATmosphères EXplosibles گرفته شده است. این دستورالعمل در اتحادیه اروپا برای تجهیزات و سیستم‌های حفاظتی که در محیط‌های دارای جو انفجاری استفاده می‌شوند، تدوین شده است.
ATEX Directive 2014/34/EU جایگزین نسخه قبلی یعنی 94/9/EC شد و از ۲۰ آوریل ۲۰۱۶ به اجرا درآمد. این استاندارد مشخص می‌کند که تجهیزات باید به گونه‌ای طراحی، ساخته و آزمایش شوند که در شرایط استفاده عادی یا غیرعادی، موجب ایجاد جرقه، شعله یا دمایی که بتواند منجر به انفجار شود، نگردند.
چرا ATEX برای پمپ‌های دیافراگمی پنوماتیک اهمیت دارد؟
پمپ‌های دیافراگمی معمولاً برای انتقال موادی مانند حلال‌ها، رنگ‌ها، سوخت‌ها یا مواد شیمیایی اشتعال‌پذیر استفاده می‌شوند. در چنین شرایطی کوچک‌ترین جرقه یا افزایش دما می‌تواند منجر به انفجار شود.
اجرای دستورالعمل ATEX در طراحی و تولید پمپ‌های دیافراگمی مزایای زیر را به همراه دارد:
-
ایمنی بیشتر برای کارکنان در محیط‌های پرخطر.
-
حفظ دارایی‌های صنعتی از آسیب‌های ناشی از انفجار.
-
انطباق قانونی با الزامات اتحادیه اروپا برای صادرات و استفاده در کشورهای عضو.
-
افزایش اعتماد مشتریان به کیفیت و ایمنی تجهیزات.
دسته‌بندی مناطق خطرناک در ATEX
یکی از بخش‌های مهم این دستورالعمل، تقسیم‌بندی محیط‌های انفجاری به زون‌ها (Zones) است.
-
Zone 0: محیطی که دائماً یا برای مدت طولانی در معرض جو انفجاری است.
-
Zone 1: محیطی که احتمال وقوع جو انفجاری در حین کار عادی وجود دارد.
-
Zone 2: محیطی که جو انفجاری به‌ندرت یا برای مدت کوتاه رخ می‌دهد.
برای گرد و غبارهای قابل انفجار نیز دسته‌بندی مشابهی وجود دارد (Zone 20، Zone 21 و Zone 22).
پمپ‌های دیافراگمی پنوماتیک دارای گواهی ATEX بر اساس این زون‌ها دسته‌بندی شده و در برچسب فنی (Nameplate) مشخص می‌شوند.
علامت‌گذاری ATEX روی پمپ‌ها
محصولاتی که مطابق با ATEX ساخته می‌شوند، دارای نشانه‌گذاری ویژه‌ای هستند. برای مثال:
II 2G Ex h IIB T4 Gb
این کد شامل اطلاعات زیر است:
-
II: گروه تجهیزات (II برای صنایع سطحی، I برای معادن).
-
2G: دسته‌بندی تجهیزات (گروه 2 برای Zone 1 و G برای گاز).
-
Ex: ضدانفجار بودن تجهیز.
-
h: روش حفاظت (مثلاً طراحی خاص یا مواد ویژه).
-
IIB: دسته‌بندی نوع گازها (مانند هیدروژن، متان و غیره).
-
T4: کلاس دمایی (حداکثر دمای سطح تجهیز).
-
Gb: سطح حفاظت (بالا یا خیلی بالا).
این اطلاعات به کاربران کمک می‌کند تا مطمئن شوند پمپ برای محیط عملیاتی آن‌ها مناسب است.
فرآیند انطباق پمپ‌های دیافراگمی با ATEX
برای اینکه یک پمپ دیافراگمی گواهینامه ATEX دریافت کند، تولیدکننده باید مراحل زیر را طی کند:
-
تحلیل ریسک و ارزیابی خطرات احتمالی در طراحی.
-
انتخاب مواد و قطعات مناسب (مثلاً دیافراگم‌ها و بدنه ضدجرقه).
-
تست‌های الکتریکی و مکانیکی (در صورت وجود قطعات فلزی یا برقی).
-
کنترل تولید و کیفیت مستمر.
-
برچسب‌گذاری و صدور Declaration of Conformity (DoC).
مزایای استفاده از پمپ‌های دیافراگمی پنوماتیک دارای ATEX برای صنایع
-
ایمنی تضمین‌شده در انتقال سیالات قابل اشتعال.
-
کاهش توقف تولید ناشی از حوادث.
-
امکان صادرات و استفاده بین‌المللی.
-
کاهش هزینه‌های بیمه و رعایت قوانین ایمنی.
-
افزایش طول عمر تجهیز به دلیل استفاده از مواد و قطعات با کیفیت‌تر.
چالش‌های تولید پمپ مطابق ATEX
گرچه رعایت استاندارد ATEX ارزش افزوده بالایی دارد، اما چالش‌هایی نیز برای تولیدکنندگان وجود دارد:
-
نیاز به سرمایه‌گذاری بیشتر در طراحی و مواد اولیه.
-
محدودیت در انتخاب قطعات به دلیل الزامات ضدجرقه.
-
هزینه‌های بالای آزمون‌ها و ممیزی‌ها توسط نهادهای معتبر اروپایی.
-
ضرورت آموزش کارکنان برای تولید، تست و خدمات پس از فروش.
آینده ATEX و پمپ‌های دیافراگمی
با توجه به افزایش حساسیت به مسائل ایمنی در جهان، انتظار می‌رود که الزامات ATEX در سال‌های آینده سخت‌گیرانه‌تر شود. همچنین همگرایی با سایر استانداردها مانند IECEx (سیستم جهانی مشابه ATEX) موجب خواهد شد تا تجهیزات ضدانفجار از یک چارچوب جهانی تبعیت کنند.
برای مصرف‌کنندگان، این موضوع به معنای دسترسی آسان‌تر به پمپ‌هایی با ایمنی بالا و قابلیت استفاده در کشورهای مختلف خواهد بود.
جمع‌بندی
پمپ‌های دیافراگمی پنوماتیک به دلیل کارایی بالا در انتقال سیالات خطرناک و حساس، جایگاه ویژه‌ای در صنایع دارند. با این حال، استفاده از آن‌ها در محیط‌های مستعد انفجار تنها در صورتی مجاز و ایمن است که مطابق با استاندارد ATEX Directive 2014/34/EU طراحی و تولید شده باشند.
این دستورالعمل نه تنها ایمنی کارکنان و تجهیزات را تضمین می‌کند، بلکه امکان حضور تولیدکنندگان در بازارهای بین‌المللی و افزایش اعتماد مشتریان را فراهم می‌سازد. بنابراین، انتخاب پمپ‌های دیافراگمی دارای گواهی ATEX برای صنایع نفت، گاز، شیمیایی و دارویی یک ضرورت استراتژیک و اقتصادی به شمار می‌رود.